İstanbul’un Tarihi Hanları ve Çarşıları

İstanbul’a gelen ve onu tanımaya çalışan herkes, bu şehrin yalnızca sokaklardan, binalardan, meydanlardan ve köprülerden ibaret olmadığını fark eder. İstanbul’un her bir köşesi adeta yaşayan bir belge gibi. Özellikle de, yüzyıllar boyunca ticaretin nabzını tutmuş olan hanlar ve çarşılar.

Bu yazıda İstanbul’un hanlarını eski bir yapı olarak değil, bir tarih sahnesi olarak ele alacak ve şehrin geçmişten bugüne hiç değişmeyen ritmine birlikte dokunacağız.

Büyük Valide Han

Süleymaniye eteklerinde, hem Kapalıçarşı’ya hem de Haliç’e yakın bir noktada yer alan Büyük Valide Han’la başlayalım. 17. yüzyılın ortalarında Kösem Sultan tarafından yaptırılan ve onun ismiyle anılan Büyük Valide Han, İstanbul’un en büyük ve en katmanlı hanlarından biriydi. Stratejik bir noktaya kurulan han, dönemin ticaret yollarına hakimdi ve şehrin ekonomik hareketliliği ondan sorulurdu. İran’dan gelen ipek tüccarları burada konaklar, esnafın malları burada muhafaza edilirdi.

Bugün ise hanın içinden geçtiğinizde karşınıza işlikler, atölyeler, bakırcılar çıkar. Artık her yerde çok da rastlamadığımız esnaf avlusu düzeni burada hala varlığını sürdürür. Çatısından görünen manzara çok güzel olduğu için bir zamanlar buraya çıkmak çok popülerdi ancak bugün hem güvenlik hem de binayı korumak amaçlı kontrollü hale gelmiş durumda.

Turistlerin fotoğraf rotalarının ana duraklarından olan Büyük Valide Han’ı ziyaret edip, otantik kafesinde bir çay içerek, İstanbul’un 300 yıllık ticaret hayatının nasıl ayakta kaldığını hissetmek ise eşsiz bir deneyim.

Balkapanı Hanı

Eminönü, Osmanlı döneminde İstanbul’a gelen balın ve balmumunun kontrol edildiği ve kayda geçirildiği tek merkezdi. Adını birebir tarihsel işlevinden alan Balkapanı Hanı da Eminönü’nün dar sokaklarında, Yeni Cami ve Mısır Çarşısı’nın birkaç adım uzağında yer alıyordu. O dönemlerde balın yalnızca bir yiyecek olmadığını, ilaç sektörü, mum yapımı ve dini ritüellerde de kullanıldığını düşünürsek, Balkapanı Hanı’nın ekonomik rolü sandığınızdan çok daha büyüktü.

Bugün elbette eski bal ticareti düzeninden eser yok, onun yerine avlusunu küçük atölyeler, lokantalar, baharatçılar ve zanaatkarlar dolduruyor. Gösterişli bir yapı olmasa da Eminönü’nün yüzyıllardır süren ticari düzeninin duvarlarına sinmiş olması, burayı değerli kılıyor.

Kuru Kahveci Han

Çok işlek bir yerde olmasına rağmen kolaylıkla gözden kaçabilen bir handan bahsedeceğiz şimdi. İstanbul’un kahveyle olan ilişkisinin en yakın tanığı olan Kuru Kahveci Han, hala bir açık hava arşivi gibi Sirkeci sokaklarında yaşamaya devam ediyor.

Osmanlı’da kahvenin yaygınlaştığı yıllarda kahve çekirdekleri Yemen’den gelir, burada depolanır, elenir, kavrulur ve önce saraya, sonra da şehrin kahvehanelerine dağıtılırdı. Han, bugün kahvecilerin yoğun olduğu Tahmis Caddesi ve Çiçek Pazarı civarında yer alıyor ama hanın buram buram kahve kokması çevresindeki kahvecilerden mi, yoksa taş duvarlarına dinmiş geçmişin kokusundan mı bilinmez.

Büyük Yıldız Han

Kapalıçarşı’nın nispeten daha sakin olan arka sokaklarında, gölgeli avlusu ve sade mimarisiyle Büyük Yıldız Han’ı görebilirsiniz. Aktif ticaretin 19. yüzyıldan bu yana kesintisiz sürdüğü hanlardan biri olan Büyük Yıldız Han, Kapalıçarşı’nın görünen vitrini kadar ön planda değilse de, üretim kültürünün çok önemli bir parçası.

Bugün Büyük Yıldız Han’a girdiğinizde karşınıza çıkan manzara oldukça nettir: küçük atölyeler, kumaş toptancıları, takı tasarımcıları ve yıllardır aynı dükkânda çalışan ustalar. Turistik bir durak olmadığı kesin ama İstanbul’daki çarşı kültürünün arka planını görmek istiyorsanız buraya mutlaka bir uğrayın.

Zincirli Han

Zincirli Han, Kapalıçarşı’nın en eski ve en işlevsel hanlarından biri. Adını kapısında kullanılan ağır zincirlerden alan han, bir zamanlar kuyumcuların değerli eşyalarının saklandığı ana merkezdi. Sadece bu kadar da değil; Kapalıçarşı’nın kuyumculuk geleneğiyle doğrudan bağlantılı olan hanın iki katı tamamen atölyelere, işliklere ve depolara ayrılmıştı. Ustalar burada üretim yapar, tüccarlar mallarını burada depolar, ticaret ağındaki hareket çoğu zaman Zincirli Han’ın içinden geçerdi.

Bugünse Zincirli Han hala aktif bir iş merkezi. Bahsettiğimiz üretim hattı burada hala devam ediyor, bu yüzden pek turistik bir yer sayılmaz ama Kapalıçarşı’nın ışıltılı vitrinlerinin ardındaki işçilik süreçlerini görmek için önemli bir durak.

Rokoko Han

Beyoğlu’nun Art Nouveau mirası Rokoko Han, şehrin ticari ve kültürel tarihinin en zarif tanıklarından. İstiklal Caddesi üzerinde yer alan yapı, 19. yüzyılın sonlarına doğru, İstanbul’un Batı’ya açıldığı ve Pera’da mimari ihtişamın zirveye ulaştığı bir dönemde inşa edildi. Adını da dönemin popüler sanat akımı Art Nouveau’ya güçlü bir göndermeden alıyor.

Zarif ve akıcı çizgilere, gösterişli cephe süslemelerine ve yüksek tavanlara sahip Rokoko Han, zamanında Levanten ve Rum tüccarların ofislerine ev sahipliği yapmış. Bugün ise ticari hayat butikler, tasarım atölyeleri ve ofisler ile devam ediyor. Rokoko Han, geçmişten günümüze süregelen zarif ticaret kültürünü yaşatmaya devam ederken, İstiklal Caddesi’nin kalabalığı içinde dönemin lüks ve estetik anlayışına tanıklık etmek isteyenler için sessiz ve etkileyici bir durak olmayı sürdürüyor.

İstanbul’un Tarihi Çarşıları

Kapalıçarşı

1450’lere uzanan geçmişiyle Kapalıçarşı, dünyanın en eski ve en büyük kapalı ticaret komplekslerinden biri. Temelleri ise 1450’lerin sonuna, Fatih Sultan Mehmet dönemine uzanır. İstanbul fethedildikten sonra şehrin ekonomisini canlandırmak için kurulan Kapalıçarşı, zamanla büyük bir çarşı kompleksine dönüşür. Altın, halı, baharat, deri ve antika gibi birçok ticaret ürününün kalbi haline gelir.

Bugün Kapalıçarşı’ya adım attığınızda hala o çok katmanlı yapıyı görmeniz mümkün. Turist kalabalığı her daim yoğun olsa da her sabah kepenklerini açan esnafın düzeni hiç değişmiyor. Burası İstanbul’un ticaret kültürünü anlamak isteyen herkes için ilk durak olmalı.

Mısır Çarşısı

Mis gibi baharat kokuları dendiğinde akla gelen ilk yapı şüphesiz Mısır Çarşısı olur. 1660’larda Yeni Cami Külliyesi’nin bir parçası olarak inşa edilen çarşı, Osmanlı’nın Doğu ticaretindeki en stratejik noktaydı. Hindistan’dan ve İran’dan gelen baharatlar, şifalı otlar ve yağlar İstanbul’da ilk buraya ulaşırdı.

Evet Mısır Çarşısı oldukça turistik bir yer. Ancak hala gerçek aktar kültürünü sürdüren eski dükkanları, kuruyemişçileri ve lokumcuları burada bulabilmek mümkün.

Arasta Çarşısı

Sultanahmet Camii’nin hemen arkasındaki Arasta Çarşısı, el emeğinin ve geleneksel üretimin ilk adreslerinden. Aynı zamanda Osmanlı’dan beri İstanbul’un en düzenli ve derli toplu esnaf noktalarının da başında geliyor. Kapalıçarşı’nın tüm karmaşasından uzak, daha sakin bir alışveriş deneyimi için tercih edilen Arasta Çarşısı’nda el dokuması halı ve kilimler, geleneksel motiflerle hazırlanmış dokumalar, gümüş işçiliği ve renkli İznik çini örnekleri dikkat çekiyor.

Özellikle turistler arasında çok popüler olan çarşıda minyatür, hat sanatı, tezhip gibi geleneksel el sanatlarını görebileceğiniz küçük atölyeler de mevcut. Arasta Çarşısı, Tarihi Yarımada’da dolaşırken çok kalabalığa karışmadan alışveriş yapmak isteyenler için oldukça uygun bir durak.

Sahaflar Çarşısı

Sahaflar Çarşısı, eski haliyle Hakkâklar Çarşısı, Osmanlı kültür hayatının önemli unsurlarından biriydi. 1890’lı yıllarda sahafçılık Beyazıt Camii’nin arka taraflarına yerleşmeye başlamış ve artarak devam etmişti. Kökleri Fatih dönemine kadar uzanan bu çarşı Osmanlı’da kitapların el değiştirdiği, eski yazmaların tamir edildiği ve ilmi çalışmaların kaynağının bulunduğu mekânlardan biriydi. 1950’de geçirdiği yangının ardından betonarme olarak yeniden inşa edilip tamamen kitap satışına ayrıldı.

Bugün bu tarihi atmosferde Osmanlıca kitaplardan tutun da eski gravürlere, koleksiyon eserlerden ders kitaplarına kadar çok çeşitli yayımlar bulmak mümkün. Dükkân sahiplerinin çoğu sahaflık mesleğini babadan ya da usta-çırak ilişkisinden öğrenmiş durumda; bu yüzden Sahaflar Çarşısı hâlâ yaşayan bir kültür alanı.

Tahtakale

Eminönü’nün limanla iç içe geçen sokaklarında yer alan Tahtakale, Osmanlı döneminden bugüne kadar ticaretin kesintisiz olarak sürdüğü çok önemli bir ticaret alanı. Özellikle 17. ve 18. yüzyıllarda hem iç ticaretin hem de liman hareketliliğinin kalbini oluşturan Tahtakale, İstanbul’a gelen malların ilk dağıtım noktalarından biriydi. Tıpkı bugün gibi, o dönemlerde de kağıt, hırdavat, baharat, mutfak gereçleri, ambalaj malzemeleri ve küçük ev aletleri, Tahtakale’nin ticari kimliğini belirleyen kalemlerdi.

Bu denli alışveriş faaliyetlerini belki de modern İstanbul’da başka hiçbir yerde yoğun olarak hissedemezsiniz. Bu yüzden Tahtakale turistik bir yer olmaktan çok, tamamen alışveriş odaklı bir esnaf bölgesi.

Tarihi Beyoğlu Balıkpazarı

İstiklal Caddesi’nin arka sokaklarında, Tarihi Çiçek Pasajı’na komşu sokakta yer alan küçük ama çok karakteristik bir çarşı Balıkpazarı. Pera’nın sosyal hayatının şekillenmeye başladığı dönemlerde burada balıkçılar, şarküteriler, sakatatçılar ve taze ürün satan esnaf yan yanaydı. Özellikle Rum ve Levanten nüfusun yoğun olduğu yıllarda bölge, dışarıda yemek yenen, alışveriş yapılan ve sosyalleşilen bir noktaya dönüşmüştü.

Bugün bir hayli turistik olan çarşı, turşucusu, baharatçısı, kasabı, manavı, kuruyemişçisiyle Beyoğlu’nun vazgeçilmez renklerinden.